Η αγάπη μου προς τη φιλοσοφία και τα αντίστοιχα βιβλία υπάρχει μέσα μου από τα εφηβικά μου χρόνια. Η σχέση αυτή αναζωπυρώθηκε με την καραντίνα και την παραμονή στο σπίτι καθώς ο άπειρος ελεύθερος χρόνος που μας παρέχει, είναι το μοναδικό θετικό της στοιχείο. Η επιστροφή μου στην ανάγνωση φιλοσοφικών βιβλίων υπήρξε και η αφορμή για το άρθρο που ακολουθεί.
Υπάρχει ένα παράδοξο με τη φιλοσοφία: πάντα βρίσκει τρόπους να μας συναρπάζει ενώ ουσιαστικά συζητάμε συνεχώς για τα ίδια θέματα. Το μυστικό είναι πως οι απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα είναι σχεδόν τόσες όσες και οι άνθρωποι που βρίσκονται πάνω στον πλανήτη και έχουν λυμένες τις βιοτικές τους ανάγκες, ώστε να περάσουν και στο επόμενο επίπεδο. Κατά την εξέλιξη της φιλοσοφικής επιστήμης, χρησιμοποιήθηκαν διάφορα “εργαλεία” ώστε να απαντηθούν τα αέναα ερωτήματα και κυρίως το μεγαλύτερο ερώτημα που απασχόλησε τον άνθρωπο: υπάρχει Θεός;
Προφανώς δεν υπάρχει απάντηση σε αυτό το ερώτημα, ή πιο σωστά δεν υπάρχει σωστή απάντηση. Πάμε να δούμε δύο θεωρίες – εργαλεία που βοήθησαν στην εμβάθυνση στο ερώτημα αυτό.
Το ξυράφι του Όκαμ
Ο Άγγλος θεολόγος και φιλόλογος, Γουλιέλμος του Όκαμ, έζησε τον 14ο αιώνα μ.Χ.
Το λεγόμενο “ξυράφι του Όκαμ” είναι το εργαλείο που χρησιμοποίησε προς όφελος της λογικής ανάλυσης και της περικοπής των υποθετικών συλλογισμών από το επιστημονικό πεδίο.
Στην ουσία, η φιλοσοφική θεωρία του “ξυραφιού” λέει πως “οι εικασίες και οι υποθέσεις πρέπει να είναι όσο το δυνατόν λιγότερες”.
Σε ο,τι αφορά την επίλυση προβλημάτων μπορεί να εκφραστεί ως “όταν όλοι οι αλλοι παράγοντες ενός ζητήματος παραμένουν ιδιοι, τότε η απλούστερη λύση είναι και η βέλτιστη”.
Η θεωρία του Όκαμ αποτελεί μέχρι σήμερα βασικό εργαλείο της επιστημονικής μεθόδου με ιδιαίτερη χρήση σε όλες τις θετικές επιστήμες και κυρίως στη βιολογία και την ιατρική.
Για το τέλος άφησα την παρακαταθήκη της θεωρίας του ξυραφιού σε μια αιώνια διαμάχη – αυτή της επιστήμης με τη θρησκεία.
Ο Όκαμ εκτός από θεολόγος, ήταν και μοναχός επομένως, πίστευε στο θεό. Με βάση τη θεωρία του όμως, ο υποθετικός συλλογισμός αν υπάρχει Θεός, είναι περιττός. Ο λόγος είναι πως μια τέτοια απόδειξη δε μπορεί να γίνει με λογικά επιχειρήματα. Θα ήταν αναγκαία λοιπόν η χρησιμοποίηση πολύπλοκων επιχειρημάτων που δε θα μπορούσαν να αποδειχθούν και θα οδηγούσαν μοιραία σε λογικά άλματα. Οι συνάδελφοι του Όκαμ όμως ήθελαν επιστημονική απόδειξη της ύπαρξης του Θεού.
Ο Άγγλος μοναχός επέμενε πως οι αποδείξεις θα πρέπει να βασίζονται σε δεδομένα απλά και παρατηρήσιμα, συνεπικουρούμενες από την κοινή λογική. Γίνεται σαφές λοιπόν πως με τέτοιους όρους, δεν μπορεί να αποδειχθεί η ύπαρξη καμίας θεότητας. Αυτό αντί να αποθαρρύνει τον Όκκαμ, τον επιβεβαίωνε για αυτό που πίστευε εξαρχής: Άλλο η θεολογία – αποκάλυψη και άλλο η επιστήμη – ανακάλυψη.
Μετά από πολλούς αιώνες, το ζήτημα αυτό δεν έχει πάψει να απασχολεί την ανθρωπότητα.
Το πηρούνι του Χιουμ
Το πηρούνι του Χιουμ είναι ένα φιλοσοφικό εργαλείο που χρησιμοποιείται για να διαχωρίσει κάποιος τα πραγματικά προβλήματα από τα ψεύτικα/ασήμαντα. Το πηρούνι αυτό έχει τρεις μύτες (κατηγορίες), σε μια εκ των οποίων ανήκει κάθε ισχυρισμός. Η πρώτη κατηγορία είναι αληθής ή ψευδής εξ’ ορισμού. Η δεύτερη κατηγορία είναι”εξαρτώμενη από την εμπειρία” και η τρίτη “απλή ανοησία”.
Ο Χιουμ θεωρεί τις εξ’ ορισμού αληθείς ή ψευδείς καταστάσεις λόγους κενού περιεχομένου καθώς δε μας λένε τίποτα απολύτως καινούριο. Η φράση “ένα κι ένα κάνουν δύο” δε μας προσφέρει απολύτως τίποτα σε γνώση καθώς γίνεται αναφορά σε έννοιες τις οποίες έχουμε ήδη ορίσει.
Οι “ανοησίες” επίσης δεν είναι ούτε φυσικές αλήθειες ούτε μας δίνουν πληροφορίες για να επεξεργαστούμε, με αποτέλεσμα να είναι όπως πρόδηλα υποδηλώνει και το όνομα τους εντελώς άχρηστες για εμάς.
Οι σημαντικές προτάσεις κατά το Χιουμ είναι εκείνες που αναφέρονται σε πραγματικά γεγονότα, τα οποία δεν είναι κατ’ ανάγκη αληθή και γι’ αυτό ακριβώς το λόγο μας δίνουν μια νέα πληροφορία. Η αναφορά σε ένα συμβάν της ιστορίας όπως πχ η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, μας παρέχει ουσιαστικά πληροφορία λόγω του ότι θα μπορούσε να μην έχει συμβεί. Η πραγματική γνώση άλλωστε στον εμπειρισμό θεωρείται αυτή που αποκτάται από την παρατήρηση και τις αισθήσεις του ανθρώπου και όχι από τη λογική. Ο Χιουμ αποτέλεσε βασικό οπαδό του εμπειρισμού τον 18ο αιώνα που έζησε.
Η χρήση του πηρουνιού στο λεπτό θέμα περί ύπαρξης του Θεού προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις. Σύμφωνα με τις κατηγορίες των ισχυρισμών, η φράση “ο Θεός υπάρχει” δεν είναι ούτε κατ’ ανάγκη αληθής ή ψευδής, ούτε μπορεί να εξεταστεί με βάση την εμπειρία του ανθρώπου καθώς δεν μπορούμε να αντιληφθούμε το Θεό με τις αισθήσεις μας. Επομένως κατατάσσεται στις “ανοησίες” που ερμηνευτικά σημαίνουν πέρα από τα όρια της γνώσης (α-νοησία).
Συνοψίζοντας, αναφερθήκαμε μόνο σε δύο από τα πολλά φιλοσοφικά”εργαλεία” που έχουν χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς στην προσπάθεια ανεύρεσης του διαχρονικού ερωτήματος της ανθρωπότητας περί ύπαρξης Θεού. Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν υπάρχει και προφανώς κάθε συζήτηση πάνω στο θέμα αυτό είναι καθαρά και μόνο φιλοσοφική. Ίσως αυτή είναι και η μαγεία του λεπτού αυτού ζητήματος, το οποίο παραμένει μέχρι σήμερα το πιο πολυσυζητημένο στην ιστορία.
