Είναι ευκρινές ότι η «κατάσταση εξαίρεσης» που βιώνουμε τον τελευταίο χρόνο έχει προξενήσει μεταβολές σε πολλές πτυχές του βίου μας. Η γλώσσα, ως σύστημα σημείων που εκφράζουν ιδέες, σύμφωνα με τον πατέρα της δομικής γλωσσολογίας Ferdinand de Saussure, έχει επηρεαστεί από την περιρρέουσα πανδημική ατμόσφαιρα. Ο μέσος ομιλητής συχνά καταφεύγει στη χρήση όρων, όπως υποκείμενο νόσημα, επιπολασμός, βασικός αναπαραγωγικός ρυθμός, μονοκλωνικά αντισώματα, επιπέδωση καμπύλης… Τη μερίδα του λέοντος, όμως, έχει η διεθνής ορολογία. Rapid test, lockdown, click away, take away, drive through, αφού κατέκλυσαν τους τηλεοπτικούς μας δέκτες, δεξιώθηκαν στον προφορικό και τον γραπτό μας λόγο, εγείροντας συζητήσεις για τυχόν κινδύνους που αντιμετωπίζει η ελληνική. Αλήθεια, έχουν βάση αυτές οι ενστάσεις;
Κατά τα φαινόμενα η ενσωμάτωση ξένων λέξεων στην ελληνική είναι μια πραγματικότητα, την οποία κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί. Μια πρόχειρη ματιά στους τομείς της πληροφορικής, του αθλητισμού, της μηχανολογίας, της αισθητικής, της μόδας θα πείσει και τους πλέον δύσπιστους. Οι ρίζες του φαινομένου χάνονται πίσω στον χρόνο. Ενδεικτικά, στο σύγγραμμα Κύρου Ανάβασις του Αθηναίου στρατηγού και ιστορικού Ξενοφώντα (430-355 π.Χ.) ανιχνεύουμε τις λέξεις «παρασάγγης» και «παράδεισος», η ετυμολογία των οποίων μας ταξιδεύει στην Περσία. Αν εξετάσουμε τη διαχρονία της ελληνικής γλώσσας θα βρούμε πολλά τέτοια δάνεια. Η πυραμίδα είναι αιγυπτιακή, το φαρί αραβικό, ο τίτλος λατινικός, το Σάββατο εβραϊκό, ο τσολιάς αλβανικός, το χαράτσι τουρκικό, το κοτέτσι σλαβικό. Αυτό δικαιολογείται από το γεγονός ότι οι ελληνικοί χώροι από τη ρωμαϊκή κατάσταση έως και τον 20 αιώνα φιλοξένησαν ένα μωσαϊκό διαφορετικό λαών.
Βάσει των παραπάνω, τα «lockdown» και τα «take ή click away», αυτά καθ’ αυτά, παρότι ασύμβατα με την αισθητική του γράφοντος, δεν υποσκάπτουν τα θεμέλια της γλώσσας. Κατά την κρίση μου, αδίκως περιορίζονται σ΄ αυτά οι ρυθμιστικές απόπειρες του κυρίου Μπαμπινιώτη, της ΠΕΦ και λοιπών. Αν λέγαμε, δηλαδή, «γενικό απαγορευτικό ή «για το σπίτι» τι θα άλλαζε; Θα ξεφεύγαμε από την κυριαρχία της εικόνας, από τον δεσποτισμό της κοινωνίας του θεάματος;
Η γλωσσική αλλοτρίωση εκπορεύεται από την τυποποίηση της γλώσσας. Συμπτώματα της τυποποίησης αυτής: η αποθέωση του ενδεούς και προσχεδιασμένου δημοσιογραφικού λόγου, η σοφιστεία της διαφήμισης, ο ελλειπτικός λόγος, η συνθηματολογία, η στρεβλή ερμηνεία των λέξεων (π.χ. λέμε «κρούσματα» κι εννοούμε «φορείς»), η αδυναμία έκφρασης των σκέψεων, οι δυσκολίες στην αφήγηση μιας ιστορίας… Ως εκ τούτου, με την πολυθρύλητη ύφεση δεν έρχεται αντιμέτωπη η ελληνική, αλλά το «συμβολικό γλωσσικό κεφάλαιο», η θέση της έννοιας «γλώσσα» στο υπάρχον κοινωνικό εποικοδόμημα και οι εξουσίες που πηγάζουν από αυτήν.
Βέβαια, η ορθοέπεια και η καλλιέπεια δεν συνιστούν τα ασφαλέστερα κριτήρια για την αποτίμηση των πάντων. Ας αναλογιστούμε ότι το κύρος που έδινε η ενεργός συμμετοχή στις συνελεύσεις των Αθηναίων κατά τον 5ου αιώνα σταδιακά δημιούργησε πρόσφορο έδαφος για τη χειραγώγηση του σώματος της Εκκλησίας του Δήμου από τους επιδέξιους ρήτορες κατά τον 4ο αιώνα, οδηγώντας την αθηναϊκή δημοκρατία σε μαρασμό.
Μελετώντας διεξοδικά το σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο γίγνεσθαι, όπου η άγνοια της αγγλικής κοινής είναι ασύγγνωστη, εύλογα μπορούμε να συναγάγουμε ότι στην ίδια μειονεκτική θέση με την ελληνική βρίσκονται και άλλες εθνικές γλώσσες καταδικασμένες να ομιλούνται από ολίγους.
Μόνη διέξοδος για τη βιωσιμότητα των περιφερειακών αυτών γλωσσών δεν είναι οι ανέξοδες διορθωτικές απόπειρες –ας θυμηθούμε τους αττικιστές Φρύνιχο, Μοίρη, Πολυδεύκη του 1ου και του 2ου μ.Χ. αιώνα και τους νεοαττικιστές ή τους καθαρολόγους του 19ου αιώνα- αλλά η αντίσταση στις χειραφετημένες από κάθε πολιτικό έλεγχο οικονομικές, παραγωγικές και κοινωνικές εξουσίες.
Στον αντίποδα, η άκριτη υιοθέτηση διεθνών λέξεων ή φράσεων ενδεχομένως να συνιστά σύμπτωμα της εθνικής μας ψύχωσης. Ανήμποροι να συμβιβαστούμε με τον βαλκανικό επαρχιωτισμό (όσο κι αν βαυκαλιζόμαστε, οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι δεν ανήκουμε στη Δύση αλλά στο μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης, στον πυρήνα πασών των αποσταθεροποιητικών τάσεων), εγκολπωνόμαστε αβασάνιστα ό,τι δυτικό και φανταχτερό υπάρχει. Πολλοί νέοι, άλλωστε, έχουν την ευχέρεια να εκφραστούν στην αγγλική αλλά αδυνατούν στην ελληνική. Είναι κι αυτό σημείο των καιρών. Ας μην το παραβλέψουμε.
Ποιες είναι, άραγε, οι εντυπώσεις που δημιουργεί περιφερόμενος στα ξενικά fora αυτός ο νεόκοπος “Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης” με τη δανεική περιβολή; «Θέλω να γίνω σαν Αμερικάνος / μ’ αρέσει στα κρυφά κι ο Μητροπάνος» τραγούδησε ο αξέχαστος Τζίμης Πανούσης…
Σε κάθε περίπτωση, η γλώσσα είναι ένας ζωντανός οργανισμός. Η αυτορρύθμιση είναι ένας από τους μηχανισμούς που αναπτύσσει για να αμυνθεί. Ο Άγγλος εμπειριστής φιλόσοφος Τζον Λοκ έχοντας συναίσθηση της αστείρευτης ροής της την παρομοίασε μ’ ένα μεγάλο ποτάμι. Μήπως οι γλωσσαμύντορες πασχίζουν να εκτρέψουν την κοίτη αυτού του ποταμιού; Θα μου επιτρέψετε να δανειστώ την απόκριση του εθνικού μας ποιητή στον Σοφολογιώτατο:
«Αλλά, Κύριε, δεν σ’ αφήνω να ομιλείς πλέον. Άλλην έγνοια δεν έχετε παρά να διακονεύετε λέξες με τα κεφάλια σας· και τα κεφάλια σας είναι άλαλα και ξερά ωσάν τα κρανία που κοιμούνται στα χώματα.»
Διονύσιος Σολωμός, Διάλογος
1.Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, «Η ιδιωματική γλώσσα ενός νέου κόσμου», Εφημερίδα Το Βήμα, 24 Νοεμβρίου 2008.
2.Μονάχη εξαίρεση ο χαλκέντερος λόγιος Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος, βασιζόμενος στο δυτικό πρότυπο, πινόησε νέες λέξεις, όπως «πολιτισμός», για την έκφραση αφηρημένων εννοιών και προέβη στην αντικατάσταση ξένων τύπων, όπως: «μινίστρος», «γκουβέρνο», «γαζέττα», «μονέδα» με τα εύηχα και εύχρηστα «υπουργός, κυβέρνηση, εφημερίδα», «χρήμα».
3.Κ.Π. Καβάφης, «Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης»
