Η ψυχολογία ως επιστήμη προσπαθεί μέσα από εμπειρικά ερευνητικά δεδομένα να μελετήσει και να ερμηνεύσει την ανθρώπινη συμπεριφορά, αλλά και γενικότερα τη συμπεριφορά των έμβιων όντων. Στην προσπάθειά της, λοιπόν, να συστηματοποιήσει και να ερμηνεύσει την ανθρώπινη συμπεριφορά, παράγει ψυχολογικά μοντέλα. Ένα από τα πιο σημαντικά ψυχολογικά μοντέλα για τη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι το “Μοντέλο των Πέντε Παραγόντων” ή αλλιώς η “Μεγάλη Πεντάδα (Big Five)”. Πρόκειται για ένα μοντέλο, το οποίο περιλαμβάνει τα πέντε χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, τα οποία οι άνθρωποι σε διαφορετικούς πολιτισμούς -παρά τις διαπολιτισμικές τους διαφορές-, έχει φανεί ότι θεωρούν πιο σημαντικά στη ζωή τους. Φυσικά, τα χαρακτηριστικά δεν είναι μόνο πέντε και γι’ αυτό χρησιμοποιήθηκε ο όρος “Μεγάλη Πεντάδα”, υποδηλώνοντας έτσι την ύπαρξη επιμέρους χαρακτηριστικών σε καθέναν από τους πέντε παράγοντες.
Ας δούμε, λοιπόν, τα πέντε βασικά χαρακτηριστικά της ανθρώπινης προσωπικότητας (κατά την εκδοχή των Costa & McCrae).
Νευρωτισμός (Neuroticism)
Το χαρακτηριστικό του νευρωτισμού συσχετίζεται με το άγχος, την κατάθλιψη, την ατολμία, την εχθρικότητα και την παρορμητικότητα. Με άλλα λόγια, αφορά στις καταθλιπτικές τάσεις, την συναισθηματική αστάθεια και τις δυσπροσαρμοστικές πεποιθήσεις.
Άτομα με υψηλό νευρωτισμό νιώθουν συνήθως ανασφαλή, ανεπαρκή κι ανήσυχα, ενώ τείνουν να είναι και υποχόνδρια.
Άτομα με χαμηλό νευρωτισμό είναι συνήθως ήρεμα, θαρραλέα, ενώ τείνουν να έχουν περισσότερη αυτοπεποίθηση.
Ευσυνειδησία (Conscientiousness)
Το χαρακτηριστικό της ευσυνειδησίας συνδέεται με την αίσθηση του καθήκοντος, την αυτοπειθαρχία, την ικανότητα, την προσπάθεια, την επιτυχία και την τάξη. Με άλλα λόγια πρόκειται για στοιχείο που αξιολογεί τον βαθμό οργάνωσης και στοχοπροσήλωσης ενός ανθρώπου.
Άτομα με υψηλή ευσυνειδησία είναι φερέγγυα, οργανωμένα, πειθαρχημένα, φιλόδοξα, υπομονετικά, εργατικά.
Άτομα με χαμηλή ευσυνειδησία τείνουν να είναι περισσότερο αναξιόπιστα, απερίσκεπτα, άβουλα και οκνηρά.
Εξωστρέφεια (Extraversion)
Το χαρακτηριστικό της εξωστρέφειας ταυτίζεται με την κοινωνικότητα, την ενεργητικότητα, με την επιδίωξη συγκινήσεων, με την τρυφερότητα κι εν γένει με τα θετικά συναισθήματα. Με μία φράση, αφορά στην ένταση των διαπροσωπικών αλληλεπιδράσεων.
Άτομα με υψηλή εξωστρέφεια είναι κοινωνικά, ομιλητικά, αισιόδοξα, εκδηλωτικά, με καλή αίσθηση του χιούμορ.
Άτομα με χαμηλή εξωστρέφεια τείνουν να είναι ντροπαλά, συγκρατημένα, υποχωρητικά και ακυμάτιστα.
Προσήνεια (Agreeableness)
Το χαρακτηριστικό της προσήνειας αναφέρεται πρακτικά και συναισθηματικά στη συνεργατικότητα, την εμπιστοσύνη, την ευθύτητα, τον αλτρουισμό, τη συμμόρφωση και τον ιδεαλισμό. Εν ολίγοις, αφορά στην ποιότητα των διαπροσωπικών σχέσεων του ατόμου.
Άτομα με υψηλή προσήνεια διαθέτουν έντονη ενσυναίσθηση, είναι συμπονετικά, καλοπροαίρετα, πρόθυμα, συγχωρητικά κι αξιόπιστα.
Άτομα με χαμηλή προσήνεια έχουν την τάση να είναι αγενή, ωμά, καχύποπτα, άσπλαχνα, εκδικητικά και χειριστικά.
Δεκτικότητα στην εμπειρία (Openness to experience)
Το χαρακτηριστικό της ανοιχτότητας στην εμπειρίας σχετίζεται με την κουλτούρα και τη διανόηση. Με άλλα λόγια, πρόκειται για την πνευματική διαθεσιμότητα, η οποία δημιουργεί την ανάγκη για κινητοποίηση, για νέες εμπειρίες, για αναζήτηση του αγνώστου, του αβέβαιου.
Άτομα με υψηλή δεκτικότητα στην εμπειρία είναι δημιουργικά, καινοτόμα, έχουν φαντασία και ποικίλα ενδιαφέροντα, δίνουν σημασία στην αισθητική, βιώνουν τα συναισθήματά τους, ενώ υπερασπίζονται τις ιδέες τους κάνοντάς τες πράξη.
Άτομα με χαμηλή δεκτικότητα στην εμπειρία έχει φανεί ότι είναι συμβατικά και προσγειωμένα, χωρίς πολλά ενδιαφέροντα, χωρίς καλλιτεχνικά αισθητήρια, ενώ τείνουν να παρουσιάζουν δυσκολία στην αναλυτική σκέψη.
Κλείνοντας αυτό το άρθρο, αξίζει να αναφερθούμε σε ορισμένες σημαντικές πληροφορίες για την “Μεγάλη Πεντάδα”. Καθένας από τους πέντε παράγοντες του μοντέλου αντιμετωπίζεται ως μια ψυχολογική δομή, την οποία διαθέτουμε όλοι οι άνθρωποι ανεξαιρέτως -σε διαφορετικό βαθμό ο καθένας μας-. Όλοι οι παράγοντες ενυπάρχουν, λοιπόν, σ’ εμάς και επηρεάζουν την ψυχολογική μας ανάπτυξη. Μάλιστα, για να τονίσουν την καθολικότητα αυτών των χαρακτηριστικών, οι Costa & McCrae υποστηρίζουν ότι υπάρχει βιολογική βάση στους πέντε παράγοντες της προσωπικότητας, καθώς έχει παρατηρηθεί μεγάλη σταθερότητα σ’ αυτά τα χαρακτηριστικά στο πέρασμα των χρόνων. Ωστόσο, σύγχρονα ευρήματα δείχνουν ότι η έκφραση της προσωπικότητας μπορεί να αλλάζει κατά την αναπτυξιακή πορεία. Έτσι, έχει φανεί ότι η προσωπικότητα παραμένει πιο σταθερή για σύντομα παρά για μεγάλα χρονικά διαστήματα καθώς και ότι είναι πιο σταθερή στην ενήλικη παρά στην παιδική ηλικία. Βέβαια, αξίζει να σημειωθεί ότι αν και υπάρχουν ενδείξεις για σταθερότητα -σε γενικές γραμμές- των χαρακτηριστικών, έχουν παρατηρηθεί και ατομικές διαφορές στη σταθερότητα κατά την ανάπτυξη, ενώ, παράλληλα, δεν έχει καθοριστεί ακόμα με σαφήνεια ο βαθμός επίδρασης του περιβάλλοντος.
Υποσημείωση: Το μοντέλο των πέντε παραγόντων δεν είναι ένα θεραπευτικό εργαλείο, αλλά μια βάση για την ερμηνεία της ανθρώπινης προσωπικότητας,
